Γραμμένο από τη Τζίνα Δ. Φρεζάδου
“…ὑπολαμβάνω γάρ, ὦ Πολύκλεις, τοὺς υἱεῖς ἡμῶν βελτίους ἔσεσθαι, καταλειφθέντων αὐτοῖς ὑπομνημάτων τοιούτων”
“Γιατί πιστεύω, Πολυκλή, ότι οι γιοι μας θα γίνουν καλύτεροι, αν τους έχουμε αφήσει κληρονομιά τέτοια συγγράμματα”
Ο Θεόφραστος (371 π.Χ.-287 π.Χ.), ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος από την Ερεσσό της Λέσβου και μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, υπήρξε ένας συνετός παρατηρητής των ανθρώπων και των πραγμάτων με κρίση και ορθοφροσύνη.
Διακρίθηκε στην Περιπατητική Σχολή και όταν το 323 π.Χ. ο Αριστοτέλης κατηγορήθηκε για ασέβεια και αναγκάστηκε να καταφύγει στη Χαλκίδα δώρισε στον Θεόφραστο τη βιβλιοθήκη του και του εμπιστεύτηκε τη διεύθυνση της Περιπατητικής Σχολής, η οποία το 322 π.Χ. που πέθανε ο Αριστοτέλης, πέρασε ολοκληρωτικά στα χέρια του.
Ο Θεόφραστος πίστευε πως ο κόσμος είναι ένα δάσος ηθικών διαφορών. Σε ένα από τα αποφθέγματά του αναφέρει πως οι καλοί άνθρωποι δεν έχουν ανάγκη από πολλούς νόμους.
Οι “Ηθικοί Χαρακτήρες” είναι ένα σπουδαίο έργο που το έγραψε με σκοπό να περιγράψει τα εσωτερικά και ψυχικά γνωρίσματα ανάλογα με το ήθος των ανθρώπων. Σε αυτό το πόνημα περιέγραψε, κυρίως, τα ελαττωματικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων. Τούτο το έκανε εν είδη «Κωμωδίας», όπως έπρατταν κυρίως οι τραγωδοί τότε, με σκοπό να το διαβάσουν οι άνθρωποι με συμπάθεια και να διορθώσουν, ενδεχομένως, ότι θα μπορούσαν να διορθώσουν. Η Κωμωδία αυτή αντανακλούσε βασικά σε όλους τους ανθρώπους καθόσον τους ενημέρωνε τι μπορεί να αντιμετωπίσουν κοινωνικά στις μεταξύ τους σχέσεις και ενδεχομένως τους ωθούσε να αποφεύγουν τις κακές συμπεριφορές.
Οι Χαρακτήρες σε αντίθεση με τα έργα του Ισοκράτη, τα επίσημα και φροντισμένα ως κοσμήματα της λογοτεχνίας, είναι ένα έργο διασκεδαστικό, γραμμένο στη γλώσσα που μιλούσαν τον 4ο π.Χ. αιώνα οι άνθρωποι στην αγορά, στις πλατείες, στους ναούς , στα αμφιθέατρα, στα λουτρά και στις στοές της δημοκρατικής Αρχαίας Αθήνας.
Πρόκειται για μια ανθρώπινη διασκεδαστική κωμωδία με ήρωες τον είρωνα, τον κόλακα, τον χωριατομαθημένο, τον ψευτοπρόθυμο, τον ακάθαρτο, τον πολυλογά και άλλους πολλούς παρόμοιους, κατά τεκμήριο φαιδρές προσωπικότητες.
Ένα πολύ μεταγενέστερο βιβλίο που συναντάμε να ξεγυμνώνει τις ανθρώπινες αδυναμίες παρουσιάζοντας τη φαιδρή όψη της ζωής και θυμίζει τους Χαρακτήρες, είναι το “Ιδού ο άνθρωπος” του Λασκαράτου, του σατυρικού ποιητή από την Κεφαλλονιά.
Οι Χαρακτήρες ήταν τριάντα σε αριθμό και ο Θεόφραστος ίσως τους συνέθεσε ως μέρος του έργου του “Περί Κωμωδίας”. Λέγεται μάλιστα πως είναι πιθανό το έργο αυτό να ήταν μια συνέχεια της “Ποιητικής” του Αριστοτέλη.
Δεν είναι λίγοι οι πολέμιοί του, δεδομένου ότι μέσα από αυτό το έργο του Θεόφραστου, αναγνώρισαν τον εαυτό τους.
Ο μεγάλος φιλόσοφος όμως, όταν έγραφε τους ”Χαρακτήρες” ήταν ήδη έξω φρενών και για τη ”βραχύτητα του βίου”, αυτό που αποθνήσκει κανείς την στιγμή ακριβώς που αρχίζει να μαθαίνει και να συνειδητοποιεί τον κόσμο γύρω του.
Κατηγορούσε δε παράλληλα τη Φύση γι′ αυτήν την αδικία, για την ανοησία της ”να χαρίζει τόσα χρόνια ζωής στα ελάφια και του κολιούς, που δεν προσφέρουν τίποτα στην ανθρωπότητα ενώ παράλληλα να περιορίζει με ζηλοτυπία, το βίο των ανθρώπων ενώ η παράταση της ζωής θα επέτρεπε στην ανθρωπότητα να αναπτύσσει συνέχεια τη μάθηση και τη γνώση για να την κάνει ακόμα πιο τέλεια”.
Το έργο του Θεόφραστου είναι πάντα επίκαιρο. Οι άνθρωποι, δυστυχώς, δεν έχουν αλλάξει ουσιωδώς με αποτέλεσμα η γνώση των τριάντα «Χαρακτήρων» του έργου να είναι και σήμερα ενδιαφέρουσα. Ως παράδειγμα θα αναφερθεί η σημερινή Πανδημία, όπου τα άτομα συμπεριφέρονται ούτε λίγο ούτε πολύ ως να περιγράφονται από τον ίδιο έστω και αν έζησε αιώνες πριν. Δεν αρνούνται σήμερα πολλά άτομα να πράξουν αυτά που απαιτούνται από το κοινό κοινωνικό συμφέρον; Δεν αρνούνται, ως παντογνώστες υγειονομικοί, παρόλο που δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με την Επιστήμη της υγείας, να πράξουν σύμφωνα με τα επιστημονικά υγειονομικά πρωτόκολλα; Μήπως οι συνέπειες αυτής της συμπεριφοράς δεν είναι και για όλους επιζήμια, «στο κάτω κάτω της γραφής»;
Σήμερα που αυτά όλα είναι μια πραγματικότητα και τα παραδείγματα στη σημερινή κοινωνία στο δύσκολο καιρό της Πανδημίας είναι, τουλάχιστον, πολυπληθή τίθεται ένα τεράστιο ζήτημα πάνω στη θεώρηση της ατομικής και κοινωνικής ευθύνης που απορρέει από τις ιδέες και τους χαρακτήρες των ανθρώπων.
Γράφει κάπου περιγράφοντας σκωπτικά τον Ακάθαρτο ο Θεόφραστος:
“…Ό ακάθαρτος είναι άξιος να τριγυρίζει παντού, ενώ πάσχει από λέπρα ή από κασίδα, κ’ έχει μαυριδερά νύχια και δικαιολογείται πώς είναι αρρώστια κληρονομική, επειδή από αυτά υπέφερε και ο πατέρας και ο παππούς του. Μπορεί να έχει πληγιασμένες τις κνήμες και ξεγδαρμένα τα δάχτυλα, δεν φροντίζει όμως να τα γιατρέψει, αλλά τ’ αφήνει να καταντήσουν αγιάτρεφτα.
’Έχει πυκνότριχες μασχάλες και στήθος χνουδωτό σαν άγριο θηρίο κι έχει δόντια μαύρα και χαλασμένα και βρώμικα, τόσο πού είναι δυσκολοπλησίαστος και σιχαμερός.
Είναι προφανές πως στους “Χαρακτήρες” του ο Θεόφραστος, μέσα από τους τριάντα τύπους που παρουσιάζει, αναδεικνύει πολλές στερεότυπες παθολογικές συμπεριφορές των ανθρώπων, με βάση το πώς αυτές αποτυπώνονται στις κοινωνικές τους εκδηλώσεις.
Και είναι γεγονός πως για τα ελαττώματα όπως είναι το μίσος, η βία, η ζήλεια και άλλα πολλά ή τα προτερήματα όπως είναι η αφιλοκέρδεια, το θάρρος, η ειλικρίνεια και άλλα παρόμοια, οι άνθρωποι είναι σε θέση να ξεχωρίζουν το καλό από το κακό μέσω μιας φυσικής κριτικής δύναμης που διαθέτουν. Τούτο, όμως, που είναι εξαιρετικά σημαντικό για τον Θεόφραστο είναι το γεγονός πως υποβόσκει συχνά στον ανθρώπινο χαρακτήρα η θηριωδία, η κτηνωδία ή η τρέλα. Τούτα τα τρία χαρακτηριστικά του Χαρακτήρα των ανθρώπων έχουν αναδειχθεί πολλαπλά και ενίοτε θανάσιμα ανά τους αιώνες και ιδιαίτερα σε καιρό πολέμων. Μία αναφορά πολύ γνωστή στους σημερινούς ανθρώπους είναι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι υποκινητές του πολέμου αυτού είχαν στο χαρακτήρα τους ακέραια τα χαρακτηριστικά αυτά και έπραξαν ανάλογα. Είχαν, δηλαδή, χαρακτήρα Θηριώδη, Κτηνώδη και πιθανότατα Τρελό! Με αυτή την έννοια ο Θεόφραστος γίνεται Προφήτης για το ανθρώπινο γένος το δε συναρπαστικό έργο του «Οι Χαρακτήρες» αν και σχεδιασμένο ως μία Κωμωδία, όντως επιτυχημένη, κρύβει και ένα Δραματικό – Τραγικό στοιχείο.
Ως πρώτη και σημαντική έκφραση της ηθικής κοινωνικής νοοτροπίας οι Χαρακτήρες του Θεόφραστου έχουν δύο χαρακτηριστικά. Πρώτον έχουν μία ιδιάζουσα διαχρονικότητα, όπως έχει αναλυθεί, εφαρμοζόμενη τέλεια στις εκάστοτε κοινωνίες ανά τους αιώνες. Δεύτερο είναι μία, επίσης, πολυτιμότατη καταγραφή των παθών της ανθρώπινης φύσης, την οποία πρέπει να εγκολπώνεται και να αναψηλαφεί κάθε άνθρωπος.
